मुतखडा - Kidney Stones in Marathi

मुतखडे लहान असतात तेव्हा त्यांचे कोणतेच लक्षण दिसत नाही. नंतर जेव्हा मूत्र खडा पुढे सरकायला लागतो, लघवी मार्गात येतो तेव्हा लक्षणे दिसायला लागतात. काही लक्षणे खालीलप्रमाणे सांगता येतील:

• लघवीचा रंग लाल, गुलाबी किंवा दाट केशरी होणे.
• वारंवार आणि तीव्रपणे लघवीला जावेसे वाटणे.
• लघवीला उग्र वास येणे
• प्रत्येक वेळी थोडी थोडी लघवी होणे.
• लघवी करतांना लघवी मार्गात वेदना होणे. (अधिक वाचा- वेदनासहित लघवीची कारणे)
• मळमळ वाटणे आणि उलटी होणे
• कमरेच्या मागच्या खालच्या भागात आणि बाजूंच्या भागात दुखणे
• मांडीच्या सांध्यात आणि ओटीपोटात दुखणे

वेदनेच्या कधी कळा येतात तर कधी लहरी येऊ शकतात. तसेच खडा जसा जसा जागा बदलतो, पुढे सरकतो तशी तशी वेदनेची जागा सुद्धा बदलते. तीव्र आणि सततची वेदना असेल तर लगेच वैद्यकीय मदत घ्यायला हवी.

मुतखड्यांवरचे उपचार त्याच्या आकाराप्रमाणे वैविध्यपूर्ण असतात. बरेच डॉक्टर खडा लघवीमार्गे निघून जावा असा प्रयत्न करतात. विविध उपचारपद्धती खालीलप्रमाणे सांगता येतील:

लहान मुतखड्यांसाठी

यावरचा उपाय सोपा आहे. खूप पाणी प्या,जेणेकरून लघवीच्या प्रवाहासोबत हे खडे बाहेर पडतील असा उपाय डॉक्टर सांगतात. ही क्रिया करतांना दुखत असेल तर वेदनाशामक आणि खडा सहज निघायला मदत व्हावी यासाठी स्नायू शिथिल करणारी औषधं डॉक्टर देतात.

मोठ्या मुतखड्यांसाठी

मोठ्या मूत्रखड्यांच्या  उपचारासाठी काही वैद्यकीय प्रक्रिया कराव्या लागतात.

• औषधोपचार
  मुतखड्यांच्या नैसर्गिक वैशिष्ट्यांवर आणि रुग्णाच्या अवस्थेवर औषधोपचार अवलंबून असतात. या औषधांमुळे खड्यातील मीठ विरघळून जाते आणि खड्याचा आकार लहान होतो. काही काळात खडा लहान लहान होत जाऊन इतका लहान होतो की लघवीमार्गे सहज बाहेर पडतो.
• शस्त्रक्रिया
  दुर्बिणीद्वारे लॅप्रोस्कोपीसारख्या उपायांद्वारे मागच्या बाजूने किडनी मध्ये घालून मूत्रखडा शास्त्रक्रियेद्वारा बाहेर काढला जातो. ही शस्त्रक्रिया भूल देऊन केली जाते. या शस्त्रक्रियेला पर्क्युटॅन्युस नेफ्रोलिथोटॉमी म्हटले जाते आणि त्यासाठी दवाखान्यात भरती होऊन काही दिवस तिथेच थांबावे लागते. 
• स्कोप
  खडा मूत्रपिंडात किंवा लघवीमार्गात ठाण मांडून बसतो तेंव्हा याचा उपयोग करतात. एक बारीकशी नळी, ज्याचे टोक प्रकाशित असते, ती लघवीमार्गे आत घातली जाते. या नळीच्या साह्याने खडा कुठे आहे ते तर कळतेच शिवाय तो खडा बाहेर काढला जाऊ शकतो किंवा फोडला जाऊ शकतो. यासाठी त्या अवयवाच्या जागीच फक्त भूल दिली जाते. आणि रुग्ण ही क्रिया आटपून लवकर घरी जाऊ शकतो.
• शॉक-वेव्ह पद्धत
  त्वचेद्वारे खड्यावर धक्का देऊ शकणाऱ्या लहरी पाठवल्या जातात, ज्यामुळे तो खडा फुटतो. यानंतर त्याचे तुकडे मूत्राद्वारे बाहेर पडतात. ही क्रिया तासभर चालू शकते आणि थोड्या वेदना देणारी असू शकते. प्रक्रिया पार पडल्यावर थोडी अस्वस्थता येते, भाजल्यासारखे वाटते आणि रक्तस्त्राव होतो.खडा बाहेर निघाल्यावर तपासणीसाठी पाठवावा जेणेकरून यापुढे घ्याव्या लागणाऱ्या औषधोपचाराची दिशा ठरवता यावी व रुग्णाच्या जीवनशैलीत काही बदल करून पुन्हा अशा खड्यांची निर्मिती थांबवता यावी, हे त्यामागील कारण असते..

जीवनशैली व्यवस्थापन

मुतखड्यांचे एक कटू सत्य हे आहे की त्यांच्या पुनर्निर्मितीचे प्रमाण फार अधिक आहे. त्यामुळे त्यावरील उपचारांची दिशाच फक्त महत्वाची नाही तर त्याची वेळ आणि उपचारानंतर रुग्ण कोणती जीवनशैली निवडतो, हे सुद्धा फार महत्वाचे आहे. दुरुस्त झाल्यानंतरच्या जीवनशैलीच्या योजना आणि निवडींबाबत खालील मुद्दे लक्षात घेण्यासारख्या आहेत.

• जलपदार्थ खास करून पाणी मुबलक प्यावे.
• पूर्वी जे खडे तयार झाले होते त्याप्रकारचे पुन्हा होऊ नयेत यासाठी जेवणात बदल करणे.
• वय आणि उंची लक्षात घेऊन त्या प्रमाणात वजन ठेवणे.
• रक्त आणि मुत्रांमधली खनिज व युरिक ऍसिडची पातळी सतत तपासणे.
• लघवी मार्गात संसर्गदोष निर्माण होऊ नयेत यासाठी वैयक्तिक स्वच्छता पाळणे. कारण एकदा मुतखडे झाले की असा संसर्ग पुन्हा सहज होऊ शकतो.